Οι χρήσεις της ελληνικής γης και η ενωσιακή δυναμική κέντρου- περιφέρειας μετά την κρίση: το παράδειγμα του πρώην αεροδρομίου στο Ελληνικό (βασικά σημεία εισήγησης)

Ελένη Ρεθυμιωτάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ

Γιάννης Φλυτζάνης, Υποψήφιος Διδάκτορας Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ

Τα τρία μέρη που θα αναλυθούν:

1. Η νομικο-πολιτική δυναμική της Ε.Ε. υπό την οπτική μιας πολιτικής κοινωνιολογίας του δικαίου
2. Το νεοφιλελεύθερο μοντέλο της ενωσιακής πολιτικής για το χώρο ΚΑΙ το πρώην αεροδρόμιο του ελληνικού ως παράδειγμα της ελληνικής, προοδευτικής προσαρμογής σε αυτήν
3. Το Ελληνικό ως διαφιλονικούμενος χώρος μεταξύ της αναμορφωμένης κρατικής πολιτικής και των κινηματικών διεκδικήσεων

(1) Η νομικο-πολιτική δυναμική της Ε.Ε. υπό την οπτική μιας πολιτικής κοινωνιολογίας του δικαίου. Κύρια σημεία:

1. Το κεντρικό ερώτημα για το ζεύγμα πολιτικής και δικαίου της Ε.Ε.
2. Η πολιτική διάσταση της Ε.Ε.: η ασυμμετρία ισχύος των κρατών μελών της και η περιφερειοποίηση σε καθεστώς νεοφιλελεύθερης ηγεμονίας
3. Η νομική διάσταση της Ε.Ε.: η αποδόμηση της νεωτερικής σχέσης του δικαίου με την πολιτική και η ρευστοποίηση των ορίων μεταξύ εθνικών, διεθνικών και υπερεθνικών εννόμων τάξεων

(1.1) Το κεντρικό ερώτημα για το ζεύγμα πολιτικής και δικαίου της Ε.Ε.

Πρωταρχικό ερώτημα είναι εάν η Ε.Ε. συνδυάζει :

Ένα μετα-νεωτερικό, πολυκεντρικό μοντέλο πολιτικής εξουσίας ΜΕ ένα πλουραλιστικό, δικτυακό μοντέλο δικαίου;

Ή

μια μεταμοντέρνα εκδοχή του δίπολου «μητρόπολις/ περιφέρεια», δηλαδή ένα μετααποικιακό, ολιγαρχικό, πολιτικό μοντέλο ΜΕ μια μετα-νεωτερική μορφή νομικού εκπολιτισμού, δηλαδή μια μορφή αυτοκρατορικού δικαίου;

(1.2) Το ζεύγμα πολιτικής και δικαίου της Ε.Ε. ανατρέπει την ιδεοτυπική αντίληψη για:

• τη νεωτερική σχέση δικαίου και πολιτικής ΕΝΩ η αυτονομία του δικαίου είναι σχετική και ιστορικά ρευστή (άρα είναι ζήτημα βαθμού που αυξομειώνεται)
• την απόλυτη κυριαρχία του εθνικού κράτους και την ικανότητα του να έχει αποκλειστικό έλεγχο στην παραγωγή και την εφαρμογή του δικαίου ΕΝΩ και αυτή είναι σχετική και ιστορικά ρευστή
• τα σχέδια οικονομικής ανάπτυξης μέσω μεταφοράς νομικής τεχνογνωσίας από το κέντρο ΕΝΩ οι νομικές μεταμοσχεύσεις διαταράσσουν τις πολιτικές θεσμικές διευθετήσεις και την λειτουργία των νομικών θεσμών στην περιφέρεια

(1.3) Η πολιτική μορφή της Ε.Ε. ταλαντεύεται μεταξύ:

1. ενός διαχειριστικού δικτύου που παράγει πολιτικές: το δίκτυο ΑΦΕΝΟΣ συνδέει τα διαβαθμιζόμενης ισχύος κράτη-μέλη της ΚΑΙ ΑΦΕΤΕΡΟΥ διοχετεύει θεσμικά τις ανταγωνιστικές και συνεργατικές σχέσεις τους. Όσο η Ε.Ε. δεν εξελίσσεται σε ομοσπονδία η πολιτική ισχύς της διαχωρίζεται σε πολλά και διασταυρούμενα επίπεδα
2. μιας διαδικασίας όπου τα ισχυρότερα κράτη- μέλη επιβάλλονται στα πιο αδύναμα: ΑΦΕΝΟΣ τα έτρεψαν σε αποικίες χρέους και ΑΦΕΤΕΡΟΥ κατασκεύασαν τον νοτιοευρωπαίο Άλλο (PIGS) υιοθετώντας έναν αποικιοκρατικό λόγο. Η διαχείριση της κρίσης χαρακτηρίζεται ως μετααποικιακή, οικονομικά και νομικο-πολιτικά.

(1.4) Προοδευτικά η δεύτερη τάση ενισχύεται διότι:

• Η E.Ε. σχετικοποίησε την εξουσία του κράτους : κατέστησε φανερό ότι αποτελεί ζήτημα βαθμού που καθορίζεται από τη θέση του κράτους στην διεθνή κατανομή γεωπολιτικής ισχύος.
• Το μοντέλο λήψης αποφάσεων της E.Ε. αποσοβεί τις κοινωνικές συγκρούσεις διότι αυτές μπορούν να εκφραστούν μόνο σε εθνικό επίπεδο, μέσα από τους θεσμούς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας
• Η E.Ε. γίνεται μηχανισμός αναδιάρθρωσης των εθνικών πολιτικών μεταφέροντας τις αποφάσεις σε τεχνοκρατικούς θεσμούς των κρατών και της αγοράς εκτός θεσμικού δημοκρατικού κυκλώματος. Οι πολίτες πλέον δεν εκλέγουν και δεν ελέγχουν αυτούς που αποφασίζουν

(1.5) Το δίκαιο της Ε.Ε. αμφιταλαντεύεται μεταξύ :

της ανάδυσης ενός μετα-νεωτερικού παραδείγματος :

• πολυκεντρικό με πολλαπλές μεικτές πηγές μεταξύ δημοσίου και ιδιωτικού
• συμβατικοποίηση των πηγών του δικαίου και «μαλακό» δίκαιο π.χ. Μνημόνια συνεργασίας
• αναστοχαστικός εξορθολογισμός: κανόνες με ανοιχτό περιεχόμενο και περιοδική αυτο-αξιολόγηση

και της παρακμής του νεωτερικού :

• ευρωκεντρικό παραγόμενο από γραφειοκράτες-τεχνοκράτες προερχόμενους από το κράτος, την αγορά & την κοινωνία
• αποσταθεροποίηση της ιεραρχίας των πηγών του δικαίου και σύγχυση κανονιστικών μορφών
• Ρευστοποίηση του δικαίου: αβεβαιότητα και αδυναμία πρόβλεψης και μεγάλες εσωτερικές αντιφάσεις

(1.6) Προοδευτικά η δεύτερη τάση ενισχύεται διότι:

1. Αποδομείται η νεωτερική σχέση του δικαίου με την πολιτική χωρίς να επαναθεσμίζεται με άλλο τρόπο ώστε να καλύπτεται το κενό. Για αυτό απέτυχε το ευρωπαϊκό Σύνταγμα.

ΑΝ ΚΑΙ και η Ε.Ε. δεν έχει αυτόνομη πολιτική εξουσία ασκεί ΟΜΩΣ δημόσια εξουσία μέσω της οικονομικής και νομισματικής διακυβέρνησης επί μιας υπερεθνικής ή διεθνικής επικράτειας. Αυτή η εξουσία έπρεπε να είχε και νομικά θεσμοθετηθεί σύμφωνα με τη δημοκρατική αρχή του κράτους δικαίου ΚΑΙ να είχε οργανωθεί σύμφωνα και με τον άλλο ευρωπαϊκό πυλώνα το κράτος πρόνοιας.

2. Η σχέση μεταξύ της ενωσιακής έννομης τάξης με τις εθνικές δεν είναι διαδραστική αλλά τείνει να γίνει ηγεμονική

Η ενωσιακή έννομη τάξη και οι εθνικές συνυπάρχουν τυπικά ως αυτόνομες με αμοιβαία αναγνώριση και αλληλοσεβασμό, ως τάξεις που επικοινωνούν αλλά και συγκρούονται. Στην πράξη όμως αποδείχτηκε ότι μέσω της δικαιϊκής ενοποίησης αντί να μειωθεί η ασυμμετρία ισχύος των κρατών μεγάλωσε. Οπότε κινδυνεύει να εκφυλιστεί σε μια διαδικασία νομικής υποδούλωσης, νεο-αποικιακού τύπου.

(2) Η χωρική πολιτική της Ε.Ε. στη νεοφιλελεύθερη εποχή: αξιοποιώντας την άνιση χωρική, κοινωνική και θεσμική ανάπτυξη των κρατών – μελών της. Κύρια σημεία:

1. Η κατασκευή της ευρωζώνης με δεδομένη την ανισότητα μεταξύ χωρών του κέντρου και της περιφέρειας εντός της εμβέλειας της
2. Το αποτέλεσμα για την Ελλάδα: η κρίση χρέους κατέστη ένας μοχλός φιλελεύθερης αναδιάρθρωσης μέσω των σχεδίων διάσωσης της χώρας από το μηχανισμό που δημιούργησε η Ε.Ε.
3. Το αποτύπωμα στις πολιτικές και τη ρύθμιση του χώρου μέσα από το παράδειγμα του πρώην αεροδρομίου στο Ελληνικό

(2.1) Η ευρωζώνη με την άνιση ανάπτυξη των μελών της:

1. Η ανισότητα ισχύος μεταξύ των μελών του κέντρου και της περιφέρειας της Ε.Ε. εμπεριέχει και τη διάσταση του χώρου (Χατζημιχάλης, 2011). Η ανισότητα στο χώρο αποτελεί θεμελιώδη διάσταση στον καπιταλισμό (Hudson 2005, Harvey 2010).
2. Ο θεσμικά ενοποιημένος χώρος της Ευρωζώνης συντίθεται από άνισα ανεπτυγμένες γεωγραφικές περιοχές ως προς: α) την μορφή και την οργάνωση της παραγωγής και της εξειδίκευσης, β) τη δομή των αγορών εργασίας και γ) τις συνθήκες πρόσβασης στην ενιαία δια-κρατική και δια-περιφερειακή αγορά.
3. Ο νεοφιλελεύθερος, δημόσιος λόγος συγκαλύπτει την ανισότητα μεταξύ περιοχών. Ακόμα και τα κριτήρια σύγκλισης τέθηκαν σαν ζουρλομανδύας στη νότια Ευρώπη με την λανθασμένη προϋπόθεση ότι τα κράτη της θα θεράπευαν ομοιοπαθητικά τις περιφερειακές ανισορροπίες τους.

(2.2) Χωρική ανισότητα και ελληνική κρίση χρέους:

1. Η ελληνική κρίση χρέους οφείλεται ΤΟΣΟ στην άνιση ανάπτυξη που μεγεθύνθηκε από τον τρόπο κατασκευής της Ευρωζώνης ΟΣΟ και σε εσωτερικούς πρωτίστως πολιτικούς παράγοντες
2. Η χωρική και κοινωνική αναδιάρθρωση μετά την προσχώρηση στο ενιαίο νόμισμα (2000-2005) διεύρυνε την ανισότητα. Στο διάστημα αυτό πολιτικές ελίτ και περιφερειακές συμμαχίες στο κέντρο της Ε.Ε. αξιοποίησαν την διεύρυνση κερδίζοντας τον πολιτικοοικονομικό έλεγχο της ενοποίησης. Η διάκριση κέντρο/ περιφέρεια εγκαθιδρύθηκε εντός της Ε.Ε.
3. Η κρίση χρέους επέφερε εντέλει την ριζική κοινωνική και χωρική αναδιάρθρωση στην περιφέρεια

(2.3) Τα σχέδια διάσωσης για την Ελλάδα και το νεοφιλελεύθερο δόγμα για το χώρο:

• Η πώληση δημόσιας ακίνητης περιουσίας κατέχει μια πολύ σημαντική θέση στο σχέδιο για την αντιμετώπιση της ελληνικής κρίσης.
• Το Ελληνικό αποτελεί την κορωνίδα του. Η έκταση είναι εξαιρετικά σημαντική διότι:

1. Έχει μεγάλο μέγεθος (περίπου 600 εκτάρια), δηλαδή 3 φορές το κρατίδιο του Μονακό. Για αυτό χαρακτηρίστηκε ως το μεγαλύτερο σχέδιο οικοδομικής ανάπτυξης στην Ελλάδα & ένα από τα πιο φιλόδοξα στην Ευρώπη
2. Βρίσκεται σε εξαιρετική θέση. Είναι δίπλα στη θάλασσα, έχει εύκολη πρόσβαση από όλη την Αθήνα και τις περισσότερες πρωτεύουσες στην Ευρώπη αλλά και στη Β. Αφρική και στη Μέση Ανατολή.

(2.4) Γιατί το Ελληνικό αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα νεοφιλελεύθερης χωρικής αναδιάρθρωσης;

1. Το περιφερειακό ελληνικό κράτος αποστερείται πολύτιμων περιουσιακών στοιχείων, ιδίως ακινήτων: «κεφαλαιακή συσσώρευση μέσω υφαρπαγής» (Harvey, 2003)
2. Ο χώρος επενδύεται με ένα «υπερ-φιλελεύθερο» «mega-project»: δημιουργείται ένας υπερπολυτελής, τουριστικός κόμβος (καζίνο και θέρετρο). Ο χώρος αποκόπτεται από τη ζωή του μέσου κατοίκου της πόλης, όντας μη προσιτός για την πλειοψηφία των Αθηναίων.
3. Εκφράζει τον κυρίαρχο νεοφιλελεύθερο λόγο (discourse) ΔΙΟΤΙ εξιδανικεύει την επιτυχία των λίγων και την ατομική, ανταγωνιστική προσπάθεια ΕΝΩ υποβαθμίζει (αν όχι αγνοεί) τη συλλογική πολιτική δράση καθώς και τις χωρικές συνθήκες ζωής της πλειοψηφίας του πληθυσμού της Αθήνας

(3) Ο χώρος στο Ελληνικό πριν και μετά την κρίση: από την πράσινη, κρατική κεϋνσιανή πολιτική στην ενωσιακή μονεταριστική και στην αμφισβήτηση της από τα κάτω. Κύρια σημεία:

1. Η κεϋνσιανή κρατική πολιτική: το δημόσιο μητροπολιτικό πάρκο, ένα ακυρωθέν πράσινο έργο
2. Η κρίση χρέους, το πρόγραμμα διάσωσης και η αλλαγή της ελληνικής πολιτικής: η αποδοχή της νεοφιλελεύθερης χωρικής αναδιάρθρωσης, ένα mega-project ιδιωτικής ανάπτυξης
3. Οι τοπικές κινητοποιήσεις: επαναδιεκδικούν τη Γη και δημιουργούν ένα κοινωνικο-πολιτικό, « κοινό αγαθό»
4. Η εγκόλπωση των κινητοποιήσεων από το πολιτικό σύστημα και οι παρούσες δυνατότητες για μια «μετα-νεοφιλελεύθερη» χωρική πολιτική

(3.1) Το Μητροπολιτικό Πάρκο του Ελληνικού: ένα μεγάλο δημόσιο, πράσινο έργο

Το νομικό πλαίσιο & η θεσμική εξέλιξη

1. Ο ν. 2338/1995 :

• χαρακτηρίζει το Ελληνικό κυρίως ως μητροπολιτική ζώνη πρασίνου
• προβλέπει την εκπόνηση αναπτυξιακής μελέτης
• εγκαθιδρύει Αρχή για να διαχειριστεί το Πάρκο

2. μέχρι και το 2001: ο Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών στεγάζεται εκεί οπότε και μεταφέρεται στα Σπάτα

3. 2004 Ολυμπιακοί Αγώνες : μια σειρά από αθλητικές υποδομές χτίζονται στην περιοχή

Το σχέδιο εντάσσεται στον οικο-κεϋνσιανισμό : «πράσινες οικονομικές πολιτικές» που προωθούν κρατικές επενδύσεις με σκοπό να συνδυαστεί η μέριμνα για

• την περιβαλλοντική υποβάθμιση και μόλυνση
• την βελτίωση της ζωής των κατοίκων της Πόλης
• την ώθηση και στην εγχώρια οικονομία

(3.2) 2011: Οικονομική κρίση και αλλαγή προτεραιοτήτων. Η επικράτηση μονεταριστικών πολιτικών

1. Οι περιβαλλοντολογικές πολιτικές θεωρούνται αντιαναπτυξιακή πολυτέλεια ενόψει της κρίσης.
2. Ο ν.3934/2011 εγκαθιδρύει την «Ελληνικόν Α.Ε.» με σκοπό την οικονομική διαχείριση και την ανάπτυξη της περιοχής του πρώην αεροδρομίου
3. Με το ν.3986/2011 ιδρύεται το «Ταμείο Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας Δημοσίου» (εφεξής ΤΑΙΠΕΔ). Έχει τη μορφή ανώνυμης εταιρείας και όχι δημόσιας αρχής, με σκοπό την ιδιωτικοποίηση περιουσιακών στοιχείων του δημοσίου

Το ΤΑΙΠΕΔ διαθέτει ένα τεράστιο χαρτοφυλάκιο δημόσιων περιουσιακών στοιχείων προς ιδιωτικοποίηση: στα προς πώληση κρατικά ακίνητα, εκτός από το πρώην αεροδρόμιο του Ελληνικού, περιλαμβάνονται ακόμη και περιοχές φυσικής ομορφιάς όπως παραλίες, αλλά και εκτάσεις που έχουν χαρακτηριστεί «Natura».

Τα κύρια σημεία της κριτικής που του ασκήθηκε:

1. Λειτουργεί χωρίς διαφάνεια και λογοδοσία
2. Βρίσκεται υπό συνεχή επίβλεψη των θεσμικών δανειστών
3. Θίγει την δημοκρατία επειδή ενώ εκχωρείται αυξημένος ρόλος στους θεσμούς εποπτείας υποβαθμίζονται οι κοινοβουλευτικές διαδικασίες.

Οι αποφάσεις για τη χρήση της ελληνικής γης δεν λαμβάνονται από τους πολιτικά εκλεγμένους και δεν λογοδοτούν όσοι την διαχειρίζονται.

(3.3) 2011: τοπικές κινητοποιήσεις. Επαναδιεκδικούν τη Γη και αμφισβητούν το ιδιοκτησιακό καθεστώς.

Οι κυριότερες κινητοποιήσεις:

1. αυτο-διαχειριζόμενος Αγρός του Ελληνικού
2. δενδροφύτευση με σκοπό τη δημιουργία ελαιώνα
3. το μουσείο πολιτικής αεροπορίας
4. το κοινωνικό ιατρείο και φαρμακείο

Το ενδιαφέρον υπό την οπτική της κοινωνιολογίας του Δικαίου:

1. Ενεργοποίηση δικαιώματος στην πόλη: οι κάτοικοι της πόλης μεταμορφώνουν συλλογικά τον αστικό χώρο σύμφωνα με τις ανάγκες τους (Henri Lefebvre)
2. Η μητρόπολη γίνεται εργοστάσιο για την παραγωγή του «κοινού» αγαθού. Το πλήθος της μητρόπολης (multitude) «παράγει μορφές της κοινωνικής ζωής, ανακαλύπτοντας και δημιουργώντας συνεχώς πηγές του κοινού (common) μέσα από επεκτεινόμενα δίκτυα επαφών» (Hardt & Negri )
3. Ανάδυση μη ηγεμονικής νομιμότητας από τα κάτω: παράγεται ένα καθημερινό δίκαιο που αντιτίθεται στην επίσημη κρατική νομιμότητα (B. de Santos, non hegemonic subaltern legality/vernacular law)

(3.4) Η εγκόλπωση των κινητοποιήσεων από το πολιτικό σύστημα

1. Ο ΣΥΡΙΖΑ από τη θέση της αντιπολίτευσης ακολούθησε το μοντέλο του "κόμματος-κινήματος με χαρακτηριστικό ότι τείνει να απορροφήσει διάφορα κινήματα διαμαρτυρίας και τα αιτήματα τους
2. Υποσχέθηκε να αντιπαρατεθεί στη νεοφιλελεύθερη συσσώρευση κεφαλαίου στο χώρο.
3. Υιοθέτησε την agenda των τοπικών κινημάτων στο Ελληνικό και στήριξε τις κινητοποιήσεις τους

Σε ποιο σημείο βρισκόμαστε σήμερα;

1. H Lamda Development αναδείχθηκε πλειοδότης του διαγωνισμού για το mega-project του Ελληνικού
2. Η σύμβαση που υπεγράφη με το ΤΑΙΠΕΔ (14/11/ 2014) προβλέπει μια σειρά από προαπαιτούμενα ώστε να ολοκληρωθεί το οικονομικό κλείσιμο της ιδιωτικοποίησης

Εντός περιόδου δύο ετών θα πρέπει μεταξύ άλλων:

• να εγκριθεί το Ειδικό Σχέδιο Χωρικής Ανάπτυξης Δημοσίου Ακινήτου (ΕΣΧΑΔΑ) από το Συμβούλιο της Επικρατείας
• να κυρωθεί η σύμβαση πώλησης από την ελληνική Βουλή.

Μετά την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας:

• Φεβρουάριος 2015: “τα σχέδια για την αξιοποίηση του Ελληνικού είναι ακραία αντιπεριβαλλοντικά.” Θα επανεξεταστούν με στόχο την ακύρωση της συμφωνίας.
• Ιούνιος 2015: παραχωρείται ένα τμήμα του Ελληνικού (12 στρέμματα) για τις ανάγκες των όμορων δήμων (διαχείριση απορριμμάτων)
• Ιούλιος 2015: μέλη των τοπικών κινημάτων στο Ελληνικό εκλέγονται στο ΔΣ της «Ελληνικόν ΑΕ» και αναγγέλλουν πως θα δραστηριοποιηθούν με σκοπό:

1. την ακύρωση των εξώσεων εναντίον των τοπικών κινημάτων
2. τη διευκόλυνση της πρόσβασης των πολιτών στο χώρο (διάνοιξη διόδων)

(3.5) …..και οι δυνατότητες για μια «μετα-νεοφιλελεύθερη» χωρική πολιτική

• Υπάρχουν περιθώρια άσκησης χωρικής πολιτικής πέρα από την εμπορευματοποίηση του χώρου σε καθεστώς πολιτικής περιφερειοποίησης; Ή το ερώτημα «κείται» στο χώρο της ουτοπίας;

• Ποιοι είναι οι στόχοι μιας «μετα-νεοφιλελεύθερης» χωρικής πολιτικής; Ο κεντρικός στόχος είναι η ανάπτυξη ενός ανθρωποκεντρικού τοπίου με εργαλεία που δεν περιορίζονται στην «ελεύθερη αγορά» ΑΛΛΑ συμπεριλαμβάνουν τους κοινωνικούς αγώνες και τις απελευθερωτικές εμπειρίες τοπικών κοινωνιών;. Σε αυτές τις από τα κάτω πρακτικές χωρικής λογοδοσίας και συμμετοχικής δημοκρατίας, το δίκαιο έχει πολλά να συνεισφέρει.